Varoluşsal bir denge arayışı: Kazakistan
Rusya, bu yılın başında şiddetli hükümet karşıtı huzursuzluğu bastırmaya yardımcı olmak için uzun zamandır müttefiki olan Kazakistan'a 2.000'den fazla asker gönderdi.
Altı hafta sonra Rus birlikleri Ukrayna'ya saldırdığında Kazakistan işgali destekleyerek iyiliği geri ödeme fırsatı buldu.
Ancak Kazakistan bu fırsatı geri tepti. İşgale destek vermedi.
Kazakistan işgale destek vermedi
Kazakistan bunun yerine Rusya'nın güney sınırındaki diğer Orta Asya ülkelerine katılarak işgale karşı tarafsız kaldı ve Belarus'u Rusya’ya tam destek veren tek eski Sovyet devleti olarak yalnız bıraktı.
Kazakistan; Moskova'ya karşı Batı yaptırımlarını uygulama sözü verdi, Rusya'yı bypass eden rotalarla Avrupa'ya petrol ihracatını artıracağını, savunma bütçesini artıracağını ve Orta Asya ülkesini Washington'un yörüngesine yaklaştırmak için bir ABD heyetine ev sahipliği yapacağını açıkladı.
Moskova ile Orta Asya'daki en büyük müttefiki arasındaki artan mesafe, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin için beklenmedik bir meydan okumayı temsil ediyor.
Sovyetler Birliği'nin çöküşünden bu yana onlarca yıldır Moskova, eski kardeş cumhuriyetleriyle askeri ve ekonomik ittifaklar yoluyla Orta Asya'daki etkisini sürdürmek için çalıştı.
Değişen dengeler
Bunların başında ise Batı Avrupa'dan daha büyük, petrol zengini bir ülke olan Kazakistan geliyor. İki ülke, ABD-Kanada sınırından sonra dünyanın en uzun ikinci sınırı olan 7.600 kilometrelik bir sınırı paylaşıyor.
Rusya'nın Ukrayna'yı işgal etmesi, Kazakistan ile pek çok benzerliği paylaşan bu ilişkiyi değiştiriyor. Mevcut ve eski Kazak yetkililer, yasa yapıcılar ve analistlerle yapılan röportajlara göre, Kazakistan şimdi Rusya'nın dış politikasındaki ayrıcalıklı konumunu yeniden düşünüyor ve ABD, Türkiye ve Çin gibi ülkelerle yakınlaşıyor.
Kazak Devlet Başkanı Kassym-Jomart Tokayev, Haziran ayında Putin'in St. Petersburg'daki amiral gemisi olarak gördüğü ekonomi forumu için Rusya'ya uçtuğunda çarpıcı bir an yaşandı.
Tokayev'in cesur çıkışı
Rusya Devlet Başkanı ile aynı sahneyi paylaşan Tokayev, Kazakistan'ın Ukrayna'nın doğusundaki Donbas bölgesindeki Moskova destekli iki ayrılıkçı devleti tanımayacağını söyledi.
Panelin moderatörü tarafından Batı'nın ülkesine baskı yapıp yapmadığı sorulduğunda, Bay Tokayev soruyu başka yöne çevirdi.
Tokayev, Rus devlet televizyonunu ziyaret ettiği sırada ise Kazakistan’ın Rusya’ya yaptırımları ihlal etmesine yardım etmeyeceğini belirtti. Ancak ekledi:
“Kazakistan hiçbir şekilde müttefik yükümlülüklerinden vazgeçmiyor.”
Hassas dengeler
Kazak milletvekili Sayasat Nurbek, Kazakistan'ın mantığını açıklamak için sincapların çizgilerini nasıl aldığına dair bir Sibirya masalına başvurdu.
Bir ayı ve bir sincap arkadaştı. Ve ayı iyi bir ruh hali içinde sincapın sırtını okşadı, ancak pençeleriyle onun vücudunu da çizdi.
“Bu masaldan alınacak ders şudur: Ayının dostuysanız, en iyi arkadaşınız da olsa, iyi bir ruh halinde olsanız bile her zaman arkanızı kollayın.”
Sinyaller
Kazakistan'ın Rusya ile aynı yolda yürümeyeceğine dair ilk sinyallerinden biri, savaşın başlamasından kısa bir süre sonra, Mart ayı başlarında Rusya'nın işgale karşı oy kullanmak yerine işgali sona erdirmesini talep eden bir karar üzerine Birleşmiş Milletler oylamasından çekilmemesiyle geldi.
Kazakistan, günler sonra gönderdiği birkaç yardım uçuşundan biri olan 28 ton ilaç taşıyan bir Boeing 767'yi Ukrayna'ya gönderdi.
Kazakistan Maliye Bakanlığı, Temmuz ayı başlarında Rusya'ya yapılan bazı ihracatlara yönelik Batı yaptırımlarını takip edecek bir taslak emir yayınladı.
Kazakistan'ın duruşu Rusya'da bazılarını kızdırdı.
Özellikle Rus askerlerinin birçok Kazak'ın elitler arasında iktidar için bir savaş olarak gördüğü şeye dönüşmeden önce, Ocak ayında gaz fiyatlarındaki artış üzerine barışçıl protestolar olarak başlayan şeyin bastırılmasına yardımcı olduktan sonra, Rusya'daki bazılarını kızdırdı.
Rus Devlet TV’sine konuşan Tigran Keosayan şunları kaydetmişti:
“Kazaklar, bu nasıl bir nankörlük? Ukrayna'da olup bitenlere iyi bakın… Bu kadar kurnaz olmaya çalışmaktan kurtulabileceğinizi ve size bir şey olmayacağını sanıyorsanız yanılıyorsunuz.”
Rusya'nın tehditleri
Kazaklar uzun zamandan beri bu tür söylemlere alışmış durumdalar.
Nüfusun yaklaşık %20'si etnik Rus ve Rus milliyetçilerinden oluşuyor. Uzun zamandır Kazakistan'ın kuzeyinin Rus toprağı olduğunu iddia ediyorlar.
2014 yılında Rusya'nın Kırım'ı Ukrayna'dan ayırmasının ardından Putin, Kazakistan'ın Sovyetler Birliği dağılana kadar hiçbir devlet geçmişi olmadığını söylemişti.
İşgalden sonra özellikle Kazakistan'ın Rusya'yı sınırlayan tek Orta Asya ülkesi olması nedeniyle, bu söylem ciddiye alınmakta.
Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan, Kazakistan'ın güneyinde yer alıyor. Hiçbiri de işgali desteklemedi.
Özbekistan, ayrılıkçı Donbas cumhuriyetlerini tanımayacağını açıkça ilan etti.
ABD fırsatı görüp atladı
Bu kısmi uzaklaşma, ABD'ye son yıllarda geri adım attığı bir bölgede yeniden nüfuz kazanmaya çalışmak için bir alan açtı.
ABD'li yetkililer Nisan ayından itibaren bölgeyi birçok kez ziyaret etti. İlk ziyareti ise Biden’ın insan haklarından sorumlu diplomatı Uzra Zeya yaptı. Zeya, Kazakistan’ı ziyaret etmişti.
Mayıs ayı sonlarında Dışişleri Bakan Yardımcısı Donald Lu, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan'ı ziyaret etti. Ve Haziran ayında, ABD Merkez Komutanlığı'nın (CENTCOM) yeni atanan Komutanı Orgeneral Erik Kurilla aynı ülkeleri gezdi.
Rus devleti tarafından finanse edilen Rusya Bilimler Akademisi'nde Orta Asya araştırmacısı olarak çalışan Andrei Grozin’e göre ABD'nin Kazakistan'a uzanması Moskova'da kaşları kaldırdı.
Grozin’e göre Kremlin henüz bunları dert etmese de Kazakistan hükümeti düşmancıl bir tavır alırsa ülkelerin uzun ortak sınırları göz önüne alındığında, bu durum Rusya için düşman bir Ukrayna'dan daha fazla tehdit edici olacaktır.
“Ama bence bu noktaya gelmeyecek. Kazakistan'ın seçkinleri, Ukrayna'daki meslektaşlarından daha büyük bir kendini koruma içgüdüsüne sahip.”
İki Dışişleri Bakanlığı yetkilisi, ABD'nin Orta Asya hükümetlerinden Ukrayna'yı destekleme konusunda Batı'nın yanında yer almalarını istediğini, ancak aşırı baskı uygulamamaya dikkat ettiğini söyledi.
Putin'in ilk yurtdışı seyahati
28 Haziran'da, Orgeneral Kurrila'nın Tacikistan ziyaretinden bir hafta sonra, Putin, Ukrayna'yı işgal etmesinden bu yana ilk yurtdışı ziyareti için bir ülke seçti.
Putin, Tacikistanlı mevkidaşı Emomali Rahmon'a "Müttefikimizin dost topraklarında olmaktan çok memnunum" dedi.
Nisan ayında Kazakistan'a yaptığı ziyaretin ardından Biden'ın insan hakları temsilcisi komşu Kırgızistan'a gitti. Ülkenin o zamanki Dışişleri Bakanı Ruslan Kazakbayev ile ortak bir basın toplantısında ikili, Kırgızistan ve ABD'nin yakında ülkenin ekonomi ve eğitim gibi alanlarda ABD yardımı almasına izin veren ikili bir iş birliği anlaşması imzalayacağını açıkladı.
Kazakbayev, sağlık nedenlerinden dolayı sekiz gün sonra istifasını sundu.
Karara aşina olan bir kişi, Kazakbayev’in Moskova'nın talebi üzerine istifa ettiğini söyledi.
Kremlin ve Kırgızistan Dışişleri Bakanlığı yorum taleplerine yanıt vermedi. Kazakbayev yorum yapmaktan kaçındı.
Tarihi bağlar
Rusya ile kültürel, ekonomik ve tarihi bağlar Orta Asya ülkeleri arasında derinleşiyor.
Moskova'nın Kırgızistan ve Tacikistan'da askeri üsleri ve Kazakistan'da bir anti-balistik füze test sahası var.
Mayıs ayının başlarında, Kazakistan'ın en büyük şehri olan Almatı'da yaklaşık 10.000 kişi, Nazi Almanyası'nın yenilgisini anmak için yürüdü. Sovyet bayrakları salladılar, Sovyet diktatörü Joseph Stalin'in portresini taşıdılar ve Rus savaş şarkılarını söylediler.
Rusya, bölgenin en büyük ticaret ortağı ve milyonlarca Orta Asyalı işçiye iş sağlamakta.
Havaleler, Kırgızistan'da GSYİH'nın yaklaşık üçte birine, Tacikistan'da dörtte birinden fazlasına ve Özbekistan'da yaklaşık %10'una tekabül ediyor. Aslan payı Rusya'dan geliyor.
Kazakistan ve Orta Koridor
Batı'nın yaptırımlar uygulamasından sonra Kazakistan'ın Rusya üzerinden Avrupa ile olan geleneksel ticaret yolu, sigortacıların ve ithalatçıların ülkeden geçen kargolara karşı temkinli davranmasıyla neredeyse durma noktasına geldi. Bu, Kazak yetkilileri ticareti çeşitlendirmeye çalışmaya itti. (Dünya Bankası, Orta Asya ekonomilerinin bu yıl ortalama %4,1 daralacağını tahmin ediyor.)
İşgalden haftalar sonra, Kazak yetkililerden oluşan bir heyet Hazar Denizi'ndeki ve Türkiye sınırındaki eski Sovyet devletleri olan Azerbaycan ve Gürcistan'a, Çin'den Avrupa'ya Orta Asya, Kafkasya bölgesi ve Türkiye üzerinden uzanan bir ticaret yolu olan Orta Koridor'u yeniden canlandırma konusunda görüşmeler yapmak üzere gitti.
Türk Asya Pasifik Araştırmaları Merkezi Direktörü Selçuk Çolakoğlu, geçmişte ticaret yolunun Orta Asya ülkeleri veya Çin ve Türkiye tarafından ciddi şekilde araştırılmadığını kaydetti.
Çünkü bölge ülkeleri Rusya'yı kızdırmak istemedi.
Çolakoğlu’na göre işgal, Çin ve Türkiye de dahil olmak üzere bölgedeki ülkeleri Rusya'nın egemenliğine meydan okumaya teşvik etti.
Kazakistan'ın Hazar Denizi'ndeki Aktav ve Kuryk Limanları şimdi son derece aktif.
Kazakistan Sanayi Bakanlığı'nın ulaştırma politikası ve altyapı departmanı Müdür Yardımcısı Zeynolla Akhmetzhanov, konteyner sevkiyatlarının geçen yılın aynı dönemine kıyasla Ocak-Nisan ayları arasında üç kat arttığını söyledi.
Ticaretin çeşitlendirilmesi Kazakistan için varoluşsal bir sorun. Rusya, son birkaç ay içinde iki kez Kazakistan’ın petrol ihracatının yaklaşık %80'ini Rusya'dan Karadeniz Limanı şehri Novorossiysk'e taşıyan Hazar Boru Hattı'nı kapattı.
Mart ayı sonlarında ise fırtınanın terminale zarar vermesinden sonra haftalarca terminalin üç demirlemesinden ikisini kapattı. Buralar Kazak Enerji Bakanı’nın Nisan ayında yaptığı Moskova ziyaretinden sonra anca açıldı.
Temmuz ayı başlarında, bir Rus mahkemesi boru hattına çevre ihlalleri iddiasıyla 30 gün boyunca faaliyetini askıya almasını emretti.
Mahkeme kararını birkaç gün sonra tersine çevirdi ancak bu adım zaten Kazakistan’a şok dalgalarını yollamıştı.
7 Temmuz'da Başkan Tokayev, ülkesinin petrol şirketlerine yeni nakliye rotaları bulmaları için talimat verdi.
Çin ve Kazakistan ilişkileri
Moskova ve Pekin yıllarca örtük bir iş bölümü geçirdi, Rusya güvenlik gözetimi sağladı ve Çin bölgenin ekonomilerini geliştirdi. Şimdi ise işler değişiyor.
Nisan ayı sonlarında Çin Milli Savunma Bakanı Wei Fenghe, Kazakistan'ı ziyaret etti ve Tokayev ile bir araya geldi.
Çin Milli Savunma Bakanlığı'na göre, ikisi askeri iş birliğini güçlendirmeyi kabul etti.
Kazakistan ayrıca bölgesel güç ve Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü üyesi Türkiye ile daha yakın ilişkiler için bastırıyor. Tokayev, Mayıs ayı başında Türk ve Kazak yetkililerin Kazakistan'da ortaklaşa askeri insansız hava araçları üretmek için bir anlaşma imzaladığı ziyaret kapsamında Ankara'ya uçtu.
Savunma bütçesi artıyor
Kazakistan ayrıca kendi savunma bütçesini 441 milyar tenge (918 milyon dolar) artırdı.
Üst düzey bir yetkili, paranın bir kısmının Kazakistan’ın askeri rezervlerini artırmaya gideceğini söyledi.
Kazakistan ayrıca Ukrayna’nın şiddetli direnişinden dersler çıkardı.
Yetkili; Kazak Ordusunun konvansiyonel savaş ve siber savaş, dezenformasyon ve seçimlere müdahale gibi yöntemlerin bir karışımını kullanan hibrit savaşla mücadelede daha hareketli ve usta olacak şekilde reforme edilmesi gerektiğini vurguluyor.
Batı’daki bazı isimler Rus Ordusunun kağıttan kaplan olduğunu ortaya çıktığını belirtirken, Kazakistanlı üst düzey bir yetkili Rusya’nın hırsları konusundaki endişelerin Kazakistan’da giderek arttığını kaydediyor.
Kazakistan endişeli
“Bu kadar çok kişiyle uğraştıklarında ve zamanlarını kötüye kullanarak harcayacakları Doğu Avrupalılar ve Ukrayna'ya sahip olduklarında bu bir sıkıntı arz etmeyebilir.
Ukrayna'yla uğraşmak zorunda olmadıklarını hayal edin. Sıradaki biz mi olacağız?”
* * *
KAYNAK: gdh.digital, WSJ